Για μια νέα Φιλοσοφία

Σε γυμνά σκοτάδια ταξιδεύουμε, σε γυμνά ατέλειωτα πελάγη. Νέες αδάμαστες γαίες, νέα ταξίδια ονειρεμένα, θαύματα που ποτέ δεν τολμήσαμε να φανταστούμε, αιώνιοι πόθοι ανεκπλήρωτοι περιμένουν να εκπληρωθούν.

 

Κατοικούμε σε έναν γαλαξία γιγάντιο που περιέχει τουλάχιστον 200 δισεκατομμύρια αστέρια. Σχεδόν απ’ τις απαρχές του κόσμου, εδώ και 14 δισεκατομμύρια χρόνια πορεύεται μέσα στο αχανές σκοτάδι του σύμπαντος, με τις σπινθηροβόλες αστρικές σπείρες του να περιστρέφονται γύρω απ’ το υπέρλαμπρο κέντρο του. Σαν ιπτάμενος δίσκος δίχως προορισμό ταξιδεύει και ταξιδεύει, και εμείς μαζί του. Δεν είναι όμως ένας μοναχικός ταξιδιώτης. Παντού υπάρχουν κοντινοί και μακρινοί συγγενείς. Άλλοι γαλαξίες που και εκείνοι ταξιδεύουν και χαράζουν την μοίρα τους μέσα στο γνωστό μας μεγαλειώδες σκοτεινό πέλαγος. Και όπου και να στρέψουμε το βλέμμα μας βρίσκουμε ολοένα και περισσότερους τέτοιους συγγενείς σε αυτήν την τεράστια γαλαξιακή οικογένεια. Ο συνολικός αριθμός των γαλαξιών στο σύμπαν φτάνει τον ασύλληπτο για τον νου μας αριθμό των δύο τρισεκατομμυρίων γαλαξιών. Μα δεν είναι η καρδιά μας αρκετά μεγάλη για να αντέξει τέτοιο πλούτο… Για αυτό επιστρέφω στα δικά μας, στα οικεία, στον δικό μας γαλαξία και ιδιαίτερα σε εκείνη την ελάχιστη γωνιά του όπου βρίσκεται το ηλιακό μας σύστημα, στην γωνιά αυτή που μπορούμε να αποκαλούμε «σπίτι μας». Τη γωνιά αυτή όπου βρίσκεται η Γη, ο πλανήτης που έμελλε να έχει τόσο διαφορετική μοίρα από τους υπόλοιπους του ηλιακού συστήματος. Αυτός θα ήταν ο πλανήτης όπου θα γεννιόνταν τα παιδιά των άστρων, ο πλανήτης που θα φιλοξενούσε το θαυμαστό φαινόμενο της ζωής.

Το έπος της γήινης ζωής άρχισε περίπου πριν 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια με τη δημιουργία του ηλιακού μας συστήματος από ένα νεφέλωμα. Απ’ την στιγμή της εμφάνισης της πρώτης μονοκύτταρης μορφής ζωής στον πλανήτη Γη το μονοπάτι είχε κιόλας στρωθεί. Χρόνο με το χρόνο, με πολύ μικρά και σταδιακά βήματα η ζωή αναπτυσσόταν, από απλούστερες σε πιο σύνθετες μορφές πιο ικανές να επιβιώσουν στον αφιλόξενο τούτο κόσμο. Το ταξίδι αυτό άλλοτε πνιγόταν μέσα στις αντίξοες συνθήκες και τις δυσκολίες της επιβίωσης και άλλοτε η τύχη το οδηγούσε σε μεγάλες θριαμβευτικές νίκες. Αλλά σημαντικότερος απ’ την τύχη ήταν ο μηχανισμός εκείνος που ήταν ενσωματωμένος στο φαινόμενο της ζωής: η Φυσική Επιλογή. Μέσω αυτής της διαδικασίας οι απόγονοι ήταν ικανότεροι να επιβιώσουν από τους γονείς τους και σταδιακά μέσα από μία εξέλιξη εκατομμυρίων χρόνων φτάσαμε σε φαινομενικά τέλεια προσαρμοσμένους οργανισμούς. Θα ‘λεγε κανείς ότι είναι θαυμαστό το πόσο αρμονικά συνυπάρχουν τα ζώα με το περιβάλλον τους, σαν να τα δημιούργησε κάποιος ευφυέστατος αρχιτέκτονας και να τα τοποθέτησε όλα με τρόπο τέτοιο ώστε να ταιριάζουν. Μα στην πραγματικότητα αυτή η εικόνα είναι η κορυφή ενός επίπονου αγώνα που κράτησε δισεκατομμύρια χρόνια, απ’ τις πρώτες οργανικές ενώσεις μέχρι τον άνθρωπο. Εμείς, τα όντα αυτού του πλανήτη αγωνιστήκαμε σκληρά απ’ τις απαρχές της ύπαρξής μας, για να καταφέρουμε να προσαρμοστούμε και να επιβιώσουμε. Σμιλέψαμε το κορμί, τις αισθήσεις, τα όργανα και το μυαλό μας ώστε το άγριο περιβάλλον να μοιάζει φιλόξενο και οικείο. Έχουμε πια κάθε δικαίωμα να είμαστε περήφανοι για τους προγόνους μας και κυρίως για το δώρο που μας χάρισαν μέσα από αυτόν τον θαυμάσιο αγώνα τους: να αποκαλούμε την Γη «Μητέρα».

Όλες οι μορφές ζωής που υπάρχουν σήμερα στην Γη είναι κατά κάποιο τρόπο συγγενικές. Δεν υπάρχουν κατώτερες ή ατελείς μορφές ζωής. Η εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής έχει διαρκέσει ακριβώς το ίδιο διάστημα για όλα τα όντα του πλανήτη. Οι διαφορές ανάμεσα στα είδη οφείλονται στο γεγονός ότι το καθένα προσαρμόστηκε στις ειδικές συνθήκες που συνάντησε μέσα σε αυτήν την μακρόχρονη πορεία. Μέσα στην προσπάθεια προσαρμογής του στο περιβάλλον ένα είδος θηλαστικού, ένα είδος πιθήκου, αναγκάστηκε να αναπτύξει μια μορφή συνείδησης λίγο διαφορετική από αυτή των υπόλοιπων θηλαστικών. Μια μορφή συνείδησης που έμελλε μετά από πολλές γενεές να οδηγήσει σε φιλοσόφους, καλλιτέχνες και επιστήμονες. Είναι ο άνθρωπος, που σε αντίθεση με τα άλλα ζώα αναρωτιέται το «γιατί», το «πώς» αυτού του κόσμου και προσπαθεί να τον κατανοήσει. Μάθαμε να επιβιώνουμε ακριβώς με αυτόν τον τρόπο: εξερευνώντας το περιβάλλον μας και αναζητώντας απαντήσεις στα ατέλειωτα ερωτήματα που γεννάει ο νους μας. Και ακόμα και σήμερα το ίδιο προσπαθούμε να κάνουμε. Αιώνια ποθούμε την γνώση, αιώνια ερωτευμένοι με το άγνωστο, στο άγνωστο ταξιδεύουμε.

Ο άνθρωπος και τα σύγχρονα ζώα του πλανήτη είναι αντικειμενικά οι πιο πολύπλοκες δομές μέσα στο γνωστό μας σύμπαν, αφού για να φτάσουμε στην σημερινή τους μορφή απαιτήθηκε αυτή η μακρά πορεία των 14 δισεκατομμυρίων χρόνων, όσο είναι η ηλικία του σύμπαντος. Είμαστε κατά κάποιο τρόπο στην κορυφή της εξελικτικής αλυσίδας του κόσμου όπως τον ξέρουμε. Το πιο πιθανό είναι ότι μοιραζόμαστε αυτήν την θέση μαζί με άλλα όντα –άγνωστα σε εμάς που βρίσκονται σε άλλους πλανήτες κάπου στο σύμπαν. Γνωρίζοντας όμως την σπανιότητα του φαινομένου της ζωής, το πόσο δύσκολο είναι να προκύψει και να αναπτυχθεί, και κυρίως το ασύλληπτα μεγάλο χρονικό διάστημα που απαιτείται για να φτάσουμε εξελικτικά σε ένα ον με συνείδηση σαν αυτή του ανθρώπου, δεν μπορούμε παρά να νιώσουμε απέραντο δέος μπροστά στο θαυμαστό φαινόμενο της ύπαρξής μας.

Στ’ αλήθεια, όλα αυτά οδηγούν σε μία ιδέα που όποτε την σκέφτομαι ανατριχιάζω απ’ άκρη σ’ άκρη. Μπροστά στα μάτια μας βρίσκεται ένα φιλοσοφικό παράδοξο, ή μια πολύ μεγάλη φιλοσοφική αλήθεια. Το σύμπαν μέσω της γης έμελλε μετά από 14 δισεκατομμύρια χρόνια να οδηγήσει σε μια μορφή ζωής με αυτογνωσία, με συνείδηση. Μια μορφή ζωής που ως κύριο στόχο της μέσα στην ιστορία έχει να εξηγήσει τον κόσμο και να κατακτήσει την γνώση. Μοιάζει παράδοξο αλλά στην πραγματικότητα είμαστε το ίδιο το σύμπαν που ψυχαναλύει τον εαυτό του, η αστρική ύλη που ωρίμασε, απέκτησε συνείδηση και αναρωτιέται γιατί υπάρχει. Ο επιστήμονας που μελετάει το σύμπαν και τις ιδιότητές του στην ουσία βρίσκεται σε μία διαδικασία βαθιάς αυτογνωσίας. Όπως άλλωστε είχε γράψει ο Άγγλος ρομαντικός ποιητής Percy Bysshe Shelley «είμαι το μάτι μέσα απ’ το οποίο το σύμπαν βλέπει τον εαυτό του…» Και η ανάγκη μας απ’ τα αρχαιότατα χρόνια να εξηγήσουμε τα άστρα και το διάστημα μοιάζει με γλυκιά νοσταλγία, σα να θέλουμε να επιστρέψουμε εκεί απ’ όπου προήλθαμε και να γνωρίσουμε την πρωταρχική μήτρα που οδήγησε στην ύπαρξή μας.

Όλη αυτή η γνώση σχετικά με την δομή και την χρονολόγηση του σύμπαντος και την εμφάνιση και εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη μας είναι κατάκτηση μόλις των τελευταίων δύο αιώνων. Πρώτη φορά τώρα μέσα σε ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας φτάνουμε σε τέτοιο βαθμό αυτογνωσίας-γνώσης του κόσμου. Οι παλιές φιλοσοφίες και οι θρησκείες ασθμαίνοντας προσπαθούν να προσαρμοστούν στην νέα αυτή εικόνα του σύμπαντος που προκύπτει απ’ τις επιστήμες και απ’ τις ανακαλύψεις των διανοητικών γιγάντων του πολιτισμού μας. Μα στο κρίσιμο αυτό σταυροδρόμι δεν μας μένει πια καιρός να συντηρούμε τέτοιες παλιές αντιλήψεις που κρατούν τα φτερά μας κλειστά.

***

Η ζωή μας διαρκεί μονάχα μια απειροελάχιστη στιγμή μπροστά στην ηλικία του σύμπαντος. Σίγουρα η «αιώνια ζωή», η ύπαρξη της ψυχής και οι μεταθανάτιες ανταμοιβές υπήρξαν δελεαστικές ιδέες για χιλιετίες. Μα τώρα πια ωριμάσαμε. Μπορούμε να δούμε την αλήθεια στα μάτια χωρίς να νιώσουμε τρόμο. Και εάν η σκέψη ότι η ζωή μας έρχεται και φεύγει μοιάζει μερικές φορές θλιβερή και μελαγχολική τότε αξίζει να διαβάσουμε τις σκέψεις του κορυφαίου βιολόγου Richard Dawkins για να γεμίσει η καρδιά μας με αισιοδοξία: «Όλοι θα πεθάνουμε, και εμείς είμαστε οι τυχεροί. Οι περισσότεροι άνθρωποι δε θα πεθάνουν ποτέ, γιατί ποτέ δεν θα γεννηθούν…» Πράγματι απ’ τη μελέτη του DNA γνωρίζουμε ότι αποτελούμε μόνο ένα απειροελάχιστο ποσοστό των ανθρώπων που θα μπορούσαν να έχουν υπάρξει. Σύμφωνα με τον Dawkins ο αριθμός των πιθανών εν δυνάμει ανθρώπων όπως προβλέπεται απ’ το DNA είναι μεγαλύτερος απ’ τον αριθμό των κόκκων άμμου στην Αραβία. Αν λάβουμε υπόψη και τα αναρίθμητα αλυσιδωτά γεγονότα, τις λεπτομέρειες εκείνες που οδήγησαν τελικά στην σύλληψη και τη γέννησή μας, τότε η ύπαρξή μας μοιάζει στ’ αλήθεια με θαύμα!

Η παρουσία μας εδώ είναι ένα τόσο υπερβολικά απίθανο γεγονός που μάλλον δεν έχουμε την πνευματική δύναμη να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία του σε όλο της το μεγαλείο. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί το περίπλοκο φαινόμενο της ανθρώπινης συνείδησης που είναι ένα προϊόν δισεκατομμυρίων χρόνων συμπαντικής και γήινης εξέλιξης. Δεν είμαστε λοιπόν τυχεροί μονάχα επειδή υπάρχουμε ενάντια σε όλες τις πιθανότητες, αλλά κι επειδή ανήκουμε σε εκείνο το συγκεκριμένο είδος ζωής ηλικίας μόλις 200.000 χρόνων που έχει αυτή την μοναδική συνείδηση που του επιτρέπει να ανακαλύπτει τον κόσμο, να φιλοσοφεί για την ύπαρξή του και να διαβάζει αυτήν την ώρα τούτες τις γραμμές.

Με αυτές τις σκέψεις κοιτάζω έξω απ’ το παράθυρο τα μικρά πολυσύχναστα δρομάκια της πόλης. Ξαφνικά η όψη των ανθρώπων που κυκλοφορούν στους δρόμους της Αθήνας μού φαίνεται εντελώς διαφορετική. Αυτό που πριν έμοιαζε δεδομένο, τώρα είναι κάτι αξιοθαύμαστο και μοναδικό. Το «carpe diem» –να αδράξουμε τη μέρα- φαντάζει πιο ισχυρό και εκκωφαντικό από ποτέ. Πόσοι όμως από αυτούς τους ανήσυχους διαβάτες το συνειδητοποιούν; Πόσοι ζούνε σαν να γνωρίζουν πραγματικά ότι αυτή είναι η μοναδική τους στιγμή, η μοναδική τους ευκαιρία μέσα σε δισεκατομμύρια χρόνια συμπαντικής εξέλιξης; Οι περισσότεροι από εμάς μπαίνουμε σε μία ρουτίνα και ζούμε έτσι μέχρι να πεθάνουμε. Σαν γρανάζια μιας μηχανής ακολουθούμε τα πρέπει της καθημερινότητάς μας χωρίς ποτέ να σηκώνουμε το κεφάλι για να αντικρίσουμε την αλήθεια, χωρίς να αναρωτιόμαστε το γιατί της ύπαρξής μας. Και το πιο θλιβερό είναι ότι νομίζουμε ότι η μικρή, ασήμαντη και κοινωνικά προκαθορισμένη ρουτίνα μας αποτελεί ό,τι πιο σημαντικό υπάρχει στον κόσμο. Μα όταν δει κανείς το σύμπαν συνολικά, και κυρίως όταν κατανοήσει τη θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτό, τότε όλα παίρνουν μια αισιόδοξη πρωτόγνωρη για τη σκέψη μας μορφή. Αρκεί να συνειδητοποιήσουμε ότι έχουμε την απίθανη ευκαιρία να είμαστε έστω και για λίγο συμμέτοχοι σε αυτήν την συμπαντική γιορτή, σε αυτόν τον θαυμαστό κόσμο που καθημερινά μας εκπλήσσει όλο και περισσότερο όσο αυξάνεται η γνώση μας. Κάθε δισταγμός, κάθε αναβολή μοιάζει πια εξωφρενικά περιττή. Αυτή είναι η αληθινά δική μας στιγμή που πρέπει να την βιώσουμε στο έπακρο, πρέπει να αδράξουμε κάθε δευτερόλεπτο.

Και αν ο θάνατός μας ή ο θάνατος των αγαπημένων μας, είναι έννοιες που τσακίζουν την καρδιά μας και μας γεμίζουν με φόβο, ας παρηγορηθούμε γιατί «ό,τι υπήρξε μια φορά δεν γίνεται να πάψει να έχει υπάρξει…». Αυτή είναι η μοναδική αλήθεια που θα μείνει και θα αντηχεί στους αιώνες. Υπήρξαμε! Έστω και για μια ελάχιστη στιγμή μέσα στον χρόνο γίναμε μέρος του θαυμαστού φαινομένου της ζωής, σε αυτό το μεγαλειώδες πανηγύρι των αισθήσεων όπου το σύμπαν γνωρίζει τον εαυτό του.

***

Προσπαθώ να οραματιστώ την φιλοσοφία μιας εξιδανικευμένης, σοφής, ειρηνικής ανθρωπότητας που θα έχει επιβιώσει παρά τις αντίξοες συνθήκες και θα έχει ξεφύγει οριστικά απ’ τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής… Τότε που οι άνθρωποι αδελφωμένοι απλόχερα θα προσφέρουν ο ένας στον άλλον ευτυχία και θα βιώνουν την κάθε στιγμή. Καπετάνιοι της γνώσης με ανοιχτά πανιά θα σαλπάρουν για να κατακτήσουν νέες αδάμαστες γαίες και θα αντικρίζουν θαύματα που ποτέ δεν τολμήσαμε να ονειρευτούμε. Αιώνιοι πόθοι ανεκπλήρωτοι θα εκπληρώνονται καθώς τα παιδιά των άστρων θα γνωρίζουν τον κόσμο που τους γέννησε.

O καιρός πια ωρίμασε. Tο σύμπαν απέκτησε συνείδηση. Το μεγαλύτερο ταξίδι αυτογνωσίας αρχίζει…

—
Σημ.: O στίχος «ό,τι υπήρξε μια φορά δεν γίνεται να πάψει να έχει υπάρξει» είναι της Λένας Παππά απ’ το ποίημα Παλιά Καλοκαίρια.